اصلاح نژاد و ارتقا ژنتیکی‌ کبوتر

انواع روش‌های تولید مثل در حیوانات:

۱- جفت کردن بیگانه یا outbreeding:

    این روش که گاها به آن روش سنتی‌ هم گفته میشود از قدیمی‌‌ترین روش‌های موجود می‌باشد. این روشیست که اکثر دوستان در ایران به آن میپردازند. پایه و اساس این روش جفت کردن دو حیوان با رابطه خونی کاملا دور از هم می‌باشد.  در این روش بخاطر نبودن فاکتور تقویت کننده ژن شما بندرت خواهید توانست بچه‌ای تولید کنید که از از لحاظ مورد نظر شما از پدر یا مادر برتر باشد. بهترین نتیجه معمولاً در سطح پدر و مادر است. دلیل اصلی‌ صعود نکردن کبوتر ایرانی در نزد بسیاری از کبوتر بازان همین است.  گاها کبوتر‌های نژاد‌های دیگر نیز در این روش مورد استفاده قرار می‌گیرد. همانطور که قبلا هم عرض کردم بدلیل از بین بردن اصالت هر دو نژاد اختلاط دو نژاد از نظر من مردود است.

    مثال: کلّه دم سبزی را از آقای ج از تهران با ساعت پرش ۸ ساعت با کلّه دم سبزی از آقای م از قم با ساعت پرش ۷ ساعت تنگ می‌کنیم.  از دو پرنده از نظر خونی از هم دور (بیگانه) هستند. معمولاً نتیجه این وصلت جوجه‌هایی‌ با ساعت حداکثر ۸ ساعت یا پائین تر میباشد.  در این مثال هر دو‌ی این کله دم سبز‌ها از یک نژاد هستند اما فاصله خونی زیادی از هم دارند.

۲- جفت کردن ضربدری Crossbreeding:

    این روش یک مرحله از روش اول جلو تر است.  این روش وقتی‌ به کار میاید که ما کمبودی در حیوان‌های خودمان که از طریق همخون جفت کردن ارتقا داده ایم پیدا کنیم و بخواهیم آنرا جبران کنیم. به این ترتیب حیوانی را که توسط یکی‌ دیگر از دوستان از طریق همخون جفت کردن ارتقا پیدا کرده و آن ناقص مورد نظر در آن از بین رفته را با حیوان‌های خود جفت می‌کنیم.  اینکار فقط وقتی‌ باید انجام شود که ما در بین حیوان‌های خودمان آن حیوان مورد نظر را نداشته باشیم.

   مثال: نسل کبوتر‌های کله دم سبز شما از نظر پرش به ساعت مورد نظر رسیده اند و قادر به پر کردن ۱۲ ساعت هستند اما ژن سؤ در آنها ضعیف شده است. از طرفی‌  شما در گنجه  تان نژاد دیگری از کله دم سبز ندارید  که رابطه خونی با نژاد اصلی‌ خودتان نداشته باشد. بنابر این  شما  از کله دم سبز‌های یکی‌ از دوستان تان که دارای سؤ بسیار عالی‌ هستند و پرششان هم بالای ۱۰ ساعت است استفاده می‌کنید  تا سؤ را در بین کبوتر‌های خود تان ارتقا بدهید .

۳- جفت کردن ردیفی‌ یا خطی‌ line-breeding:

     این همان جفت کردن همخون است که بعضی‌ از دوستان بدلیل امتناع از استفاده کلمه "همخون" از آن استفاده میکنند.   فرقی‌ که میشود گفت جفت کردن ردیفی‌ با همخونی دارد این است که جفت کردن فرزند تولید شده به والدین و یا اجداد مداما ادامه دارد. یعنی‌ ما از یک ردیف یا خط خاص خارج نمیشویم.

     فرق دیگری که بین این دو هست این است که در ردیفی‌ جفت کردن یک نر را با چندین ماده جفت میکنند تا از بین آنها بهترین ها را انتخاب کنند. از ردیفی‌ جفت کردن ما وقتی‌ استفاده می‌کنیم که بخواهیم یک حیوان را ارتقا بدهیم و یا اینکه بعد از پیدا کردن یک جهش ژنتیکی‌ جدید بخواهیم آنرا زیاد کنیم. بعضی‌ مواقع پرورش دهنده به مورد خاصی‌ در بین حیوان‌هایش بر خورد می‌کند که نشانگر برتری آن حیوان به بقیّه است. در اینجا باید از جفت کردن ردیفی‌ استفاده کند تا آن برتری را ثبات ببخشد و به ازدیاد آن بپردازد.

معمولاً کسانی‌ که به جفت کردن ردیفی‌ میپردازند هدفشان همخون جفت کردن نیست بلکه فقط میخواهند با استفاده زیرکانه از همخونی کیفیت را بالا برده و دوباره به مسیر اصلی‌ برگردند. به همین دلیل بعضی‌ ها حتی در بعضی‌ مواقع جفت کردن ردیفی‌ را همخون جفت کردن نمیدانند. 

    اهمیّت جفت کردن ردیفی‌ درموارد مصرف آن حتی در همخون جفت کردن می‌‌باشد.  کسانی‌ که به تعدادی زیاد از حیوان با مرغوبیت بالا دست یافته اند از جفت کردن ردیفی‌ برای نگاه داشتن کیفیّت در سطح بالا استفاده میکنند. اگر نری با یکی‌ از ماده‌ها بچه‌های فوق‌العاده عالی‌ تولید کند، جفت کردن ردیفی‌ تنها راهیست که به تکثیر آن میپردازد. 

    مورد دیگری که جفت کردن ردیفی‌ استفاده زیادی از آن میشود در تنظیم رابطه بین یک حیوان و نوادگان انست.  جفت کردن ردیفی‌ باعث نگهداشتن کیفیّت در سطح والدین است. به اینصورت که اگر ما بصورت ردیفی‌ جفت نکنیم و به روال عادی و مرسوم جفت کردن بپردازیم، فرزندان اول همیشه ۵۰% خصوصیات پدر و ۵۰% خصوصیات مادر را حمل میکنند.  فرزندان آنها ۲۵% خصوصیات پدر و مادر بزرگ و فرزندان  آنها ۱۲.۵% و به همین ترتیب ۶.۲۵% و کمتر و کمتر میشود.  بنابر طبیعتا اگر ما از جفت کردن ردیفی‌ استفاده نکنیم، همیشه باید به دنبال حیوانی با کیفیّت بالا تر بگردیم تا کیفیت پائین آمده را جبران کنیم.

    اگر جفت کردن ردیفی‌ فقط ۲ یا ۳ بار تکرار شود به آن جفت کردن ردیفی‌ میانه یا ملایم (mild linebreeding) می‌گویند و اگر اینکار مرتباً تکرار شود به آن "جفت کردن ردیفی‌ با تنش یا مکرر" (intense linebreeding) می‌گویند.

جدول شماره-۱ جفت کردن ردیفی ملایم یا میانه: در جدول پائین ما میبینیم که A حیوانیست که ما میخواهیم روی آن کار کنیم. این حیوان میتواند نر یا ماده باشد. معمولاً در جفت کردن ردیفی‌ میانه روی جنس مذکر کار میشود. در این روش با برگرداندن A و جفت کردن آن با H در پرنده I ما ۵۶.۲۵% خون و ژن‌های A را خواهیم داشت.

    جدول شماره-۲ جفت کردن ردیفی‌ با تنش یا مکرر: در جدول پائین ما میبینیم که A حیوانیست که ما میخواهیم روی آن از روش جفت کردن با تنش یا مکرر کار کنیم. این حیوان میتواند نر یا ماده باشد.  در این روش با برگرداندن A و جفت کردن آن با یکایک فرزندان، نوادگان، نتیجگان و غیره به تقویت شدید ژن آن میپردازیم.  در این مورد G دارای ۹۳.۷۵% ژن‌های A میباشد.

     مثال یک: در اثر یک جهش ژنتیکی‌ ما توانسته ایم "یک کبوتر" تولید کنیم که مثلا میتواند ۵ روز متوالی هر روز ۱۵- ۱۶ ساعت بپرد.  این کیفیت عالی‌ اگر درست تکثیر نشود قطعا از بین خواهد رفت. بنابر این از طریق جفت کردن ردیفی‌ ما میتوانیم این کیفیت عالی‌ را گسترش بدهیم.

    مثال ۲: نر بسیار خوبی‌ داریم که میخواهیم از آن جوجه هایی با کیفیت بالا در سطح خودش یا بهتر بکشیم. این نر را با چند ماده مختلف تن‌ می‌کنیم و از هر کدام حداقل ۴ تا جوجه مکشیم.  یعنی‌ اگه این نر را با ۴ تا ماده همزمان جفت کنیم ما حداقل ۱۶ تا جوجه خواهیم داشت که براحتی ما میتوانیم بهترین‌ها را از بین آنها جدا کنیم و دوباره با پدر جفت کنیم. فرض کنید ۴ تا جوجه را از بین این ۸ تا جوجه ماده جدا کنیم و دوباره با پدر جفت کنیم.  

    روش‌های بالا فقط گوشه کوچکی از جفت کردن ردیفی‌ یا خطی‌ بود که معمول‌ترین آنها هستند. یک پرورش دهنده خوب همیشه گوش بزنگ است تا در صورت احتیاج نحوه جفت کردن را عوض کند و از روشی‌ به روش دیگری بپرد.  اینکار با توجه به خواسته و کیفیت فرزندان تغییر می‌کند. مثلا اگر او در حین جوجه کشی‌ متوجه یک بچه خواهر یا برادر بهتر شد آنرا سریعاً وارد دایره تولید مثل می‌کند تا نتیجه را بهبود ببخشد. به این ترتیب هیچ چیز از دیده یک پرورش دهنده خوب پنهان نمیماند.

۴- جفت کردن همخون Inbreeding: 

    در همخون جفت کردن  یکی‌ از روش هایی که انجام میشود آزمایش فرزندان (progeny testing) و  حذف شدید است. این به این معناست که با این روش ما آلل‌های مغلوب ناخواسته را بهمراه اعضا خانواده غیر مطلوب از رده خارج می‌کنیم. به این کار می‌گویند روش حذفی شدید (extreme elimination).  در نظر داشته باشید که با استفاده از این روش ما هر بار از شرّ یکی‌ از آلل‌های نامطلوب مغلوب خلاص می‌شویم.  همخون جفت کردن تنها روشیست که یک پرورش دهنده موفق به شناسایی و حذف این آلل‌ها که معمولاً در ژن‌های هتروزایگوت مغلوب نهفته هستند میشود.  از طرفی‌ اعضا خانواده که از این آلل‌ها پاک باشند، دارای برتری فاحشی نسبت به باقی‌ اعضا خواهند بود. 

     در یکی‌ از روش های همخونی، ما میتوانیم به گسترش یک خانواده از طریق برادران و خواهران  بپردازیم.  یعنی‌ عمو، خاله، عامه، و دایی بوجود می‌آوریم و همزمان آنها را اصلاح می‌کنیم. خوبی‌ که این روش دارد است که ما طیف گسترده تری برای همخون جفت کردن داریم و بعضا میتویم بچه‌ها را با عمو، دایی، خاله، یا عمه جفت کنیم.

    چیزی که همیشه باید مدّ نظر قرار بگیرد است که همخون جفت کردن همیشه به این معنی نیست که جوجه‌های شما بهتر از والدینشان خواهد شد. در اکثر مواقع به دلیل ناپاک بودن پشت اجداد، و همچنین در کنار هم قرار گرفتن ژن‌های ناخواسته ما به نتایج نامطلوب بر میخوریم. برای مثال از یک جفت کبوتر عالی‌ ما جوجه هایی میکشیم که همه بهترین پرواز را دارند اما بمحض اینکه آنها را همخون جفت می‌کنیم، رفتار‌ها و خصوصیات بد و ناخواسته بصورت واضحی در جوجه‌ها بروز می‌کند. خیلی‌ از دوستان ناامید شده و همخونی را دلیل آن میداند. در حالیکه وجود ژن‌های ناخواسته بصورت نهفته عامل اصلی‌ آن است نه همخونی. بهمین دلیل ما باید آنقدر از این جفت جوجه بکشیم تا نهایتاً بتوانیم یک جوجه مورد نظر را تولید کنیم. این همان چیزی‌ست که همخون جفت کردن را سخت و پر هزینه می‌کند.  فقط باید در نظر داشته باشیم جوجه هایی را که دارای خواص منفی‌ هستند را به هیچ عنوان وارد چرخه جوجه کشی‌ نکنیم.  مورد دیگری که باید به این خیلی‌ اهمیت داده شود است که هیچ جوجه‌ای را بدون تست کردن برای جوجه کشی‌ نخوابانیم. تمامی‌ جوجه‌ها باید پرانده شوند و خصوصیات رفتاری آنها دانه به دانه نوشته شود تا به محض مشاهده رفتار ناخواسته از چرخه حذف شوند.

در زیر نمونه‌های مختلفی‌ از جدول‌های همخون جفت کردن آمده که با شما میتوانید با توجه به احتیاجتان یکی‌ از آنها را انتخاب کنید و یا حتی میتوانید جدول مورد نظر خود را بسازید.  فقط فراموش نشود جدولی‌ که ساخته میشود باید همزمان با جوجه کشی‌ بوجود بیاید نه قبل از آن. چرا که ممکن است در بین راه جوجه کشی‌ متوجه بشویم که مثلا اگر کبوتر ۵ را با کبوتر ۱۰ جفت کنیم نتیجه بهتری خواهیم گرفت. اما خیلی‌ از پرنده باز‌ها دنباله روی یک جدول خاص را ترجیح میدهند.

روش زیر جفت کردن خواهر و برادر است که با توجه به کم بودن سرعت پیشرفت، پیشنهاد نمی‌شود.

در روش زیر جفت کردن یک نر با چند ماده نشان داده شده است.  در بعضی‌ مواقع یک ماده را با چند نر هم جفت میکنند، اما سرعت عمل در حالت اول بیشتر است.

آشکارکردن ژن‌های نهفته و شناخت دقیق کبوتران

در باب مبحث همخونی، بارها توضیح داده‌ایم که پروسه‌ای طولانی‌مدت است و باید همه‌ی مراحل خود را طی کند و آزمون‌ها و خطاهای متعددی را پشت سر بگذارد ... و قطعاً یک‌شبه جواب نمی‌دهد. ما در یادداشت‌ها و پیام‌هایی منطق تکثیر از راه همخون را توضیح داده‌ایم و پشتوانه‌ی مطالعاتی خود را دست‌آوردهای چشمگیر علم در گستره‌ی دامداری مدرن معرفی کرده‌ایم. در دامداری امروزی، چه در حیواناتی که منبع غذایی به‌شمار می‌آیند (چون گاو و گوسفند و غیره) و چه حیوانات اصیل مسابقه‌ای همچون اسب و اخیراً کبوتر و نیز در پرندگان زینتی چون طوطی‌های مختلف و پرندگان آوازه‌خوان، ارتقای نسل از راه همخون موضوعی محوری است و در این باره کتاب‌ها و مطالب‌ بی‌شماری به‌رشته‌ی تحریر درآمده است. این‌که در ایران این موضوع هنوز بین کبوترپروران جا نیافتاده، از درجه‌ی اهمیت جهانی آن نمی‌کاهد.

همچنین مشخصاً تاکید کرده‌ایم که برای ورود به این‌ وادی، بایستی به حد کافی مطالعه و تجربه داشت تا یک‌وقت نتیجه‌ی عکس ندهد. دلیل هم این است که تکثیر همخون، در وهله‌ی اول ژن‌های نهفته‌ی کبوتر در نسل‌های پیشین خود را آشکار می‌سازد و ما را از بنیان ژنتیکی کبوتر آگاه می‌کند. چنانچه ما برای مثال، کبوتری که پیشینه‌ی بندی دارد را با جوجه‌اش تن کنیم،‌ در واقع ژنی معیوب را تقویت کرده‌ایم. این یعنی نتیجه‌ی عکس و متعاقبش سرخوردگی زودهنگام، در صورتی که قبل از هر چیز و هر کس، تقصیر به گردن ناآگاهی خود ما است. از این روست که تنها افراد خبره شایستگی تکثیر از راه همخون دارند، نه عموم کبوترداران.  

 در مبحث تکثیر از طریق همخون، اندیشه‌ی راهنما در ساده‌ترین تعریف به این شرح است: با زدودن ژن‌های معیوب یعنی کنارگذاشتن جوجه‌های مشکل‌دار و در مقابل، انتخاب بهترین جوجه‌ها برای تکثیرهای بعدی به قصد تقویت و تثبیت ژن‌های مورد نظر، نسلی یک‌دست و پالوده از کبوتر تولید خواهیم کرد. این مشی، کاربردری‌ترین روش برای پاکسازی کبوتران از مشکلات ژنتیکی‌ و بهینه‌سازی ماهوی آنان است. 

  دست‌آورد دورکردن کبوتران از ریشه‌ی ژنتیکی خود چیزی نیست جز پنهان‌ساختن بیش از پیش ژن‌های نهفته‌ی آنان.  به همین خاطر است که گاه نتیجه‌ی تکثیر دو کبوتری که اصلاً بازی ندارند، جوجه‌ی بندی می‌شود که اغلب ما چنین تکثیرهایی را تجربه‌ کرده‌ایم. پس به تکرار، با دورکردن نسل‌ها از همدیگر، شناسایی ژن‌های معیوب و رفع آن‌ها بسیار مشکل و گاه ناممکن است. بر خلاف آن، تکثیر همخون راهی است به‌سوی کشف ژن‌های نهان و متعاقبش، رفع نقائص ژنتیکی کبوتران در نسل‌های بعدی. این دقیقاً ترجمان ارتقای کیفی و راهِ عملی برای پایه‌گذاری خانواده‌ای شناسنامه‌دار از کبوتر است. 

استانداردهای فراسو برای همخونی 

پیش از ورود به مراحل تکثیر از راه همخون، بایستی استانداردی مشخص برای خود تعیین کنیم تا بتوانیم مسیر پاکسازی ژنتیکی کبوتران را به آن سمت هدایت نماییم. مبنا برای خود ما، موارد اشاره‌شده در جُستار "استانداردهای کبوتر پرشی ایرانی" در همین سرا است. یعنی ما کبوتری می‌خواهیم تولید کنیم که کمی تیزتر بپرد، زود مایه‌گیر شود، عمده‌ی پرش خود را در مایه بکند، در جوجه‌گی زود راه بیافتد، دیر بازی بیافتد، زودساز باشد، پربازی و نمایشی نباشد، باهوش باشد با توان بالای حرکات آکروباتیک برای فرار از خیل پرندگان شکاری، بازگشت‌پذیری بسیار قوی داشته باشد (سو) و نیز ساعت پرواز آن هر چه بیشتر باشد طبعاً بهتر است. ریزه‌کاری‌های دیگری نیز هست که در جایش اشاره خواهیم کرد.  

بر اساس این توضیح، عملاً کبوتران پربازی و نرم‌پر و کوتاه‌پر را از گردونه‌ی تکثیر خود حذف کرده‌ایم. جوجه‌هایی نیز که ژن نهفته‌شان در حالتی منفی بروز می‌کند، مثلاً از جفت‌هایی آمده‌اند که خود جفت مایه‌رو هستند اما جوجه کوتاه می‌پرد، هم جوجه‌ها و هم والدین را از گردونه‌ی تکثیر حذف می‌کنیم تا روزه‌ی شک‌دار نگیریم. کبوتران هرزنشین با کیفیت پروازی مطلوب را به بام‌های دیگر انتقال می‌دهیم تا مشخص شود اشکال از نوع تربیت کبوتر بوده یا موقعیت بام و یا این‌که پایه‌ی ژنتیکی دارد. جوجه‌های سفید مهر و زال را زیر ذره‌بین می‌گذاریم تا در آن‌ها اگر مشکل ضعف چشم یا سو و دیگر گره‌های ژنتیکی باشد شناسایی کنیم. از لحاظ قواره، سعی‌مان این است که جثه‌ را به متوسط برسانیم، بنابراین کبوتران درشت و تیزه‌بلند را کلاً حذف کرده‌ایم و کبوتران کشیده‌ی باکیفیت را فقط با جوجه‌های کوتاه خود تن می‌کنیم تا حاصل سایز متوسط بشود. البته سلیقه نیز در انتخاب این مسیر سهم دارد.  

  شایسته‌سالاری در جوجه‌کشی و شناسایی ترکیب‌ ژنتیکی در جفت‌ها

در یک مدل همخونی، ما یکی از بهترین ماده‌های خود را یکبار با پدرش تن کرده‌ایم و یک‌بار با پسرش. قابل ذکر است که هر دوی این پدر و پسر قبلاً خود را اثبات کرده بودند. حاصل کار این شد که جوجه‌های این ماده با پدرش کیفیتی نازل‌تر داشتند. نتیجه‌ای که می‌شود گرفت این است که جفت ثانویه ماده که از آن پسرش تولید شده،‌ از کیفیت مناسب‌تری با ماده‌ی مورد نظر برخوردار بوده و کارکرد ژن‌های دو کبوتر با هم جواب بهتری نسبت به جفت قبلی داده است. سپس جوجه‌های نسل سوم را یکی با مادر و یکی با پدر تن می‌کنیم (بهترین آن‌ها را) تا در نسل چهارم مشخص شود کدامیک از والدین کیفیتِ بهتری داشته است. آن‌وقت، فقط یکی از والدین را (آن‌که بهتر است) مبنای تکثیرهای بعدی قرار می‌دهیم. اگر کیفیت جوجه‌های نسل چهارم ضعیف‌تر از نسل سوم شد، جوجه‌کشی را از همان نسل سوم و از مسیری دیگری ادامه می‌دهیم.  

توضیح: دو کبوتر نر می‌توانند از لحاظ ساعت پرواز و سو تقریباْ یکسان باشند، اما وقتی با ماده‌ای جفت شدند، جوجه‌های یکی بهتر از دیگری از آب درآید. این نکته‌ی ظریف به ما می‌گوید که یکی از اصل‌ها در تکثیر، شناسایی کبوترانی است که ترکیب ژنتیکی بهتری با هم می‌سازند. تکثیر از طریق همخون کاربردی‌ترین روش برای کشف تلفیق ژنتیکی کبوتران و میانبری برای ارزیابی درون‌مایه‌ی جفت‌ها است. در اصطلاح، کارکرد بهینه‌ی ژن‌های دو کبوتر با هم یا جوربودن ژنتیکی آن‌ها را "دهن‌جور" می‌گوییم که اصطلاح بامسمایی است.

منبع:وبلاگ کبوتر ایرانی در کانادا(آقای حمید ضیایی)